Overpeinzingen van een lezer  door  Hans Rooseboom

 De roman De verliefden van Javier Marías is geschreven in de ik-vorm. Dertig bladzijden lang, de eerste dertig bladzijden, word je de wereld van dit boek binnengevoerd door de ogen van een ik-persoon, een ik-persoon die aanvankelijk een mysterie is. Nu is het begin van een boek, van elk nieuw boek dat je leest, altijd een mysterie, dat is zelfs de charme van het lezen. Je moet wennen aan de wereld die je betreedt. Dat maakt het begin van een roman tot iets weerbarstigs, ja: je moet soms een lichte tegenzin overwinnen, net zo lang tot het boek het wint van jouw weerstand. Het wennen aan een boek is te vergelijken met het betreden voor de eerste maal van een vreemd land of een vreemde stad, zij het dat je in dat geval vooral je ogen en je oren de kost geeft, je zintuigen, en in het geval van een roman moet je verstandelijk en emotioneel wennen aan de werkelijkheid zoals die alleen in dat ene boek wordt opgetrokken, een unieke werkelijkheid waarbuiten alleen duisternis bestaat, althans voor de duur van het lezen. Het constateren van die omringende duisternis is overigens een vaststelling die u in dit boek van Javier Marías kunt lezen.    
Goed. Wanneer je dus ook in dit boek net gewend bent aan die nieuwe wereld, komt er na 30 pagina's een verrassing. Wat is het geval? Het boek is geschreven door een man, de naam van de auteur is een mannennaam, en de foto op de achterkant toont ons ondubbelzinig een man. Maar wat blijkt, de ik-persoon in het boek is een vrouw. Dat verandert de zaak op slag. Je gaat meteen anders lezen, daarop betrap je jezelf, en je moet concluderen dat je voorprogrammeerd bent. De schrijver Javier Marías is een man, dus de vertellende naamloze ik is een man. Niemand ntkomt aan die vanzelfsprekende identificatie (Het vergelijkbare geval, maar dan omgekeerd, tref je aan in de roman De tweede man van Doeschka Meijsing).

 Het feit dat je weet dat de schrijver een man is, is voorkennis. Kennis die je reeds hebt vóórdat je gaat lezen. Nu ben ik ooit in een ver verleden, aan de Universiteit van Amsterdam, opgeleid als neerlandicus, en dat was in de hoogtijdagen van de close reading, van de literatuurbenadering die ervan uitgaat dat een tekst geheel voor zichzelf moet spreken, althans zo veel en zo ver mogelijk voor zichzelf moet spreken. Om een tekst te interpreteren mag je alleen de gegevens gebruiken die de tekst zelf aanbiedt. Mijn generatie literatuurstudenten geloofden heilig in deZe strenge tekstopvatting. Inmiddels weten we dat deze regel niet is vol te houden, en ook nergens voornodig is. Je hoeft niet te weten dat Gerrit Achterberg daadwerkelijk een moord heeft gepleegd en zijn hele leven onder psychiatrisch toezicht stond, maar het maakt zijn gedichten eerlijk gezegd nog intrigerender en huiveringwekkender dan ze toch al zijn. Moet je weten dat Willem Kloos en Albert Verwey een intieme relatie hadden, of Verlaine en Rimbaud? Nee, maar deze omstandigheden verlenen de poezie van alle vier toch een menselijke meerwaarde, los van de poetische waarde. Het feit dat Beethoven stokdoof was toen hij zijn laatste strijkkwartetten schreef, verleent extra ontroering aan de schoonheid die deze werken in zich dragen. 

De auteur leeft in en van de literatuur. Ook de hoofdpersoon van het boek werkt bij een literaire uitgeverij (en geeft overigens een paar fraaie humoristische staaltjes ten beste over het onmogelijke gedrag van auteurs).  

Maar hoe literair ook, op een gegeven moment treedt er een spanning in het boek naar voren die niet meer wijkt. Dat is wanneer de ik-verteller erachter komt dat de moord waar het allemaal om gaat niet is gepleegd door degene die ervoor is gearresteerd maar door één, twee of zelfs drie anderen. Vlak voor het moment van deze gruwelijke onthulling heeft Javier Marias een uitwijding ingelast over een roman van Honoré de Balzac. In dat boek van Balzac uit de eerste helft van de 19e eeuw wordt een advokaat opgevoerd die vertelt hoe hij door zijn juridische praktijk heeft geleerd dat de wereld vergeven is van onvoorstelbaar veel kwaad, kwaad tussen alle denkbare mensen, tot de relatie van moeder en kind toe. Lezend over deze advokaat sluipt het idee bij je binnen dat er nu heel ergs staat te gebeuren, of al gebeurd is zonder dat wij het in de gaten hadden. Op deze wijze gebruikt de schrijver de literatuur, met name literatuur uit het verleden (ook De drie musketiers van Alexandere Dumas wordt opgevoerd) als middel om de roman vorm te geven en de spanning op te voeren. Overigens houdt de schrijver en passant een pleidooi voor het lezen van de oude meesters, het 19e-eeuwse lezen waarvoor wij de vereiste tijd niet meer kunnen opbrengen. Even terzijde: vanmiddag nog stond ik in een tweedehandszaak in mijn handen met Les Miserables van Victor en Oliver Twist van Charles Dickens, twee pillen die allebei tot musical zijn verwerkt, maar die wel degelijk literaire meesterwerken schijnen te zijn. Het was in beide gevallen een complete Nederlandse vertaling van het origineel, maar ik heb ze laten staan, omdat ik er waarschijnlijk toch nooit meer toe kom. U kerkent dit wel.

    Toch is De verliefden van Javier Marias, het mag dan een wijdlopig werk zijn vol theoretische overwegingen en uitgespronnen dialogen, buitengewoon leesbaar, althans voor deze lezer. Als u van ouderwetse boeken houdt waarvoor je de rust en de tijd moet nemen, boeken ook waarvan je de waarde pas bij herlezing inziet, dan komt u hiermee niet bedrogen uit.